تحلیل بر ناحیه بندی مناطق تحت حفاظت ایران

امروزه مشکلات فزاینده محیط‌ زیست جهانی، منطقه‌ای و ملی به چالش مهمی در مسیر تداوم حیات در کره زمین تبدیل‌شده است و انتخاب برخی محیط های طبیعی برای حفاظت، بازسازی و بهره‌برداری خردمندانه تنها راه پیشروی برنامه ریزان محسوب می‌شود. مناطق تحت حفاظت که در کشورهای مختلف با اهداف و انگیزه‌های متفاوت انتخاب می‌شوند، به‌رغم دارا بودن تفاوت‌هایی در نام و مشخصات خود، اغلب از مأموریت واحدی برخوردارند و در مدیریت این مناطق همواره ایجاد تعادل بین حفاظت از میراث طبیعی و توسعه پایدار منطقه، از طریق طرح ‌ریزی مدیریتی به‌ عنوان یک هدف کلیدی مطرح می ‌باشد. طرح مدیریت مناطق در عمل طرح زون بندی مناطق و سپس طراحی و برنامه‌ریزی اجرایی هر زون است. پهنه‌بندی که جزئی از طرح مدیریت به شمار می‌رود، وسیله‌ای است که طراحان و مدیران برای چگونگی استفاده از منابع حفاظت ‌شده تهیه می‌کنند و به‌ عبارت ‌دیگر ابزاری برای حفاظت و مدیریت از مناطق است که از طریق آن تعارضات مناطق تحت حفاظت کاهش‌ یافته و صدمات وارد شده به مناطق به تأخیر افتاده و فرصت لازم را برای اتخاذ تدابیر فراهم می ‌شود. در این مطالعه برای جاری ساختن رویکرد تناسب سنجی در زون بندی مناطق تحت حفاظت، ابتدا هر یک از زون ‌های یازده ‌گانه این مناطق به‌ طور کامل تعریف و مأموریت و وظایف آن ‌ها به ‌صورت مجزا تعیین شد تا تفاوت ‌های عملکردی هریک از گرمخانه ‌ها آشکار شود. در گام بعد ضمن تعیین میزان حساسیت، آسیب‌پذیری و ظرفیت توسعه ‌پذیری هر یک از زون‌ ها،  سطح اشغال آن ‌ها در  مناطق چهارگانه مشخص شد و درنهایت ماتریس هم‌جواری زون‌ ها تدوین شد. طبق نتایج به‌ دست ‌آمده، زون‌ های طبیعت محدودشده و حفاظتی با مأموریت حراست از طبیعت در گروه زون‌های حساس با آسیب‌پذیری بالا و توسعه ناپذیر قرار می‌گیرد. زون‌ های استفاده گسترده، متمرکز، استفاده ویژه، سپربازدارنده، گذرگاهی، علمی-ترویجی و سایر استفاده‌ها، از زون ‌های غیر حساس با آسیب‌پذیری کم محسوب می‌شوند که در این‌ بین زون‌ های استفاده گسترده، سپربازدارنده و علمی-ترویجی توسعه ناپذیر هستند. زون ‌های فرهنگی-تاریخی و بازسازی، نیمه حساس و توسعه ناپذیر هستند که مأموریت زون فرهنگی-تاریخی، حمایتی و زون بازسازی، حراست دوره‌ای است. پایش ازجمله فعالیت‌هایی است که با تمام زون‌ها سازگار می‌باشد و فعالیت پژوهش نیز به‌جز زون طبیعت محدودشده با بقیه زون‌ها سازگاری دارد. در بین زون‌های یازده‌گانه فقط زون‌های 1و2 و6 با فعالیت آموزش سازگاری ندارند. در زون‌های 3و 5و 8و 10 اکوتوریسم مجاز است و در زون‌ های 4، 5 ،7 ،9 ،10و11 نیاز به مشارکت مردمی می‌باشد. به لحاظ هم‌جواری زون ‌ها، زون ‌های طبیعت محدود شده و حفاظتی به دلیل حساسیت و آسیب ‌پذیری بالا بیشترین ناسازگاری را با سایر زون ‌ها دارند و برعکس زون بازسازی دارای حسن هم‌جواری در کنار همه زون ها می ‌باشد.