پیش درآمدی بر شهر اسلامی و افتراق آن با شهر غربی

نویسندگان غربی در مطالعه ی شهر اسلامی، یک بار تمام شهرهای جهان اسلام (از شمال غرب آفریقا تا چین و از گرجستان تا جنوب شبه جزیره عربستان و کشور سودان) را تحت عنوان شهر اسلامی مورد بررسی خویش قرار داده و بار دیگر تنها شهرهای خاورمیانه اسلامی را مطالعه نموده و آن را شهر اسلامی نامیده اند. در هیچ یک از حوزه های فرهنگی دنیا، دین به عنوان صفت یک شهر اطلاق نشده است مثلاً هرگز شهر مسیحی، شهر یهودی و شهر بودایی به کار برده نمی شود. بلکه پیوسته با نام هر حوزه فرهنگی، صفات و خصیصه های شهری مشخص شده است. مثلاً شهرهای آفریقایی، شهرهای آمریکای شمالی، شهرهای آمریکای لاتین، و یا چینی و غیره. در سرزمین های غربی و در منابع شهرشناسی و جغرافیایی، شهرها را با عملکرد آنها اطلاق می کنند. مثلاً شهرهای دانشگاهی، صنعتی، خدماتی، کشاورزی، مذهبی و غیره. برای متخصصین شهری، به ویژه در مجامع علمی غرب، مطالعه شهر اسلامی از اهمیت و منزلت خاصی برخوردار است. آنها در مطالعات شهری خود، به طرح یا مدل شهر اسلامی پرداخته اند که ما در این مقاله به چند نمونه آن اشاره کرده ایم. آنها به هسته های مرکزی شهر که مساجد جامع در مرکز و بازارهای سنتی مسقف دورادور آن و محلات مسکونی چون کمربندی آن دو را احاطه کرده است، اشاره نموده و مطالعه ی دقیقی از عملکرد آنها را به دست می دهند. در مطالعات آنها، به بخش های مسکونی شهر که همانا محلات باشند، عنایت بیشتری شده است. کمربند بیرونی شهر را دیوار شهر تشکیل می داده که دارای دروازه هایی نیز هست که شهر را با مناطق بیرونی شهر ارتباط داده و تمام شهر را در بر گرفته است و بالاخره به حلقه و یا برج های دفاعی شهر که به دیوار شهر متصل است بر می خوریم. پوپ از حصار 160 کیلومتری شهر بخارا در سده دهم و یا از باروهای مضاعف شهر قزوین با 206 برج و یا شهر هرات با 149 برج دفاعی و خندق و درهای آهنی آن سخن گفته است (پوپ، 242، 1382). در کمربند بیرونی شهرها و متصل به دیوار شهر، قبرستان های شهر قرار داشته است. این ساختار، تصویری است کلی از یک شهر اسلامی سنتی قبل از صنعتی شدن که آن را تحت عنوان مدل شهر اسلامی بررسی می کنیم.