بررسی مآخذ داستان بزرگمهر در شاهنامه فردوسی و تاریخ بیهقی

بزرگمهر که با تعبیر خواب گزارش نشده ی انوشیروان به دربار راه می یابد، وزیر دانای انوشیروان می شود و اصلاحات و تحولات عمده و خردمندانه ای را در ایران پایه ریزی می کند. سخنان حکمت آمیز و موعظه های عبرت انگیز او در شاهنامه یکی از جلوه های بارز خرد، است. نکات نغز و حکیمانه ای سخنان بزرگمهر، یادآور پندهای لقمان در قرآن و برخی میانی حکمی در تمدّن اسلامی است. با آن که به نظر برخی هنوز به درستی مشخص نیست که بزرگمهر حکیم دانای ایرانی و وزیر نامدار خسرو انروشیروان وجود تاریخی داشته یا افسانه ی محض و ساخته ی داستان سرایان است. اما برخی او را برزویه طبیب می دانند، که کلیله و دمنه را با هوشمندی و حسن تدبیر از هندوستان به ایران آورد. در مقاله حاضر تاثیر مآخذ سرگذشت بزرگمهر، در شاهنامه ی فردوسی و تاریخ بیهقی با رویکرد تحلیلی- توصیفی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. آن چه مسلم شد این است که فردوسی و بیهقی این داستان را از یک منبع اخذ نکرده اند، چرا که آن چه فردوسی درباره علت غضب شاه و سرانجام بزرگمهر می نویسد با تاریخ بیهقی کاملا متفاوت است. فقط نحوه ی مجازات بزرگمهر در هر دو اثر شبیه یکدیگر است. علت این اختلاف را هم شاید پاره ای از ملاحظات مذهبی زمان باشد که بیهقی را وادار می کند تا برای متهم نشدن به زندقه، داستان را تغییر دهد.