آب در معماری کویر (حوض خانه های شهر کاشان)

اگر بناها باعث جدایی ما از طبیعت می شوند تا از سویی ما را از بعضی عوامل طبیعی حفظ نمایند و از سوی دیگر در جای خود گویای قلمرو انسانی تر باشند و اگر این خصوصیت باعث می شود تا آیندمان در یک شکل ثانوی و بیگانه قرار گیرد اگرچه مطلوب نظرمان بوده است، اما آینده سرد و مصنوعی دارد. اینجاست که عنصر آب با نقش حساس خود ما را دوباره به طبیعت پیوند می زند. انواع متنوع آب نماها، فواره ها و نهرهای آب، ظرایف معماری را چون حلقه های یک زنجیر در یک شبکه ارتباطی به یکدیگر پیوند می زنند و در هم منعکس می کنند، گویی پل ارتباطی بین قطعات از هم جدایی است که معماری پدید آورنـده آن هاسـت. در همـه ادوار، معمـاران مـا آب را در مجموعه های خود وارد می کردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی و مذهبی را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد .در این میان در معماری مناطق کویری ایـران، آب عنـصر حیـات و ادامـه زندگی وابستگی شدیدی به وجود آن داشته است، لذا معمـاران، بـا زیرکی و ذکاوت، ترفندهایی خاص در آفرینش و خلـق عناصـر معمـاری گونـاگون و گاهـاً منحصر به فرد، به کار گرفته اند تـا موجبـات آسـایش و راحـتی زنـدگی انسان کویری را فراهم آورند که ساکنان این نواحی بـه دور از گرمـای طاقـت فرسای تابستان های کویر، به زندگی و انجام فعالیت های روزمره در محیطی خنک و لذت بخش بپردازد .یکی از این گونه های کالبدی معماری که با استفاده از عنصر آب، در شـهر کویری کاشان شکل گرفته است، حوض خانه می باشد .در این شهر تاریخی و مذهبی نوع خاصی بنای مسکونی وجود دارد که در مسیر حرکـت آبِ قنات هایی که از شهر عبور می کرده اند، ساخته می شده و در تابستان ها، به عنوان یک خانه ییلاقی مورد استفاده قرار مـی گرفتـه انـد. ایـن نـوع ساختمان که به حوض خانه موسوم است، مـستقل و جـدا از خانـه هـای مـسکونی احداث می گردیده و با این خصوصیات و کاربری فقط در کاشان وجود داشته (و تعدادی از آن ها، هنوز هم وجود دارند) و منحصراً در ماه های گـرم سـال مورد استفاده قرار می گرفته، در سـیر و تحـول توسـعه هنـر یـا صـنعت معماری ابداع شده است .این نوع بنا، به عنوان یک مکان مسکونی، آن هم به صورت منفک و مجزا از خانه ها و عمارات مسکونی، پدیده ای است که فقط در شهر کاشـان و بعـضی از آبادی های نزدیک و تقریباً چسبیده به شهر؛ مانند فین علیا و فین سفلی، بـه وجود آمده است و در هیچ یک از شهر ها و آبادی های مجاور کاشان و یـا دیگـر شهرهای حاشیه کویر، وجود چنین بناهایی با مشخصه ای که در کاشان وجود دارد، شناخته نشده است. داشتن عمارت حوض خانه، یکی از علایم و نشانه های تشخص و تعیین هم به شمـار می آمده است و لذا افرادی که از نظر مالی توان ساخت چنین بنایی را می یافته اند، به لحاظ ابراز وجود و پیدا کردن شخـصیت اجتمـاعی و سرشـناس شـدن در جامعه، مبادرت به احداث حوض خانه می کرده اند تا علاوه بـر برخـورداری از فضای مطبوع آن در تابستان، به عنوان طبقه ممتاز و متمکن جامعـه هـم مطـرح باشند .این مقاله در ادامه به بیان انگیزه و احداث حوض خانه، مشخصه های حـوض خانه ها، دلایل احداث حوض خانه های شهر کاشان، معرفی برخـی از حـوض خانـه های تاریخی و بررسی انواع حوض خانه ها از نظر طرح و نقشه خواهد پرداخت.