دستاوردها و برکاتِ کلامی-دین شناختی نظریۀ "حرکت جوهری" در حکمت متعالیه

نظریۀ حرکت جوهری، یکی از مهمترین مباحث وجودشناسی است که در تاریخ فلسفه اسلامی، جزو افتخارات و ابتکارات حکمت متعالیۀ صدرالمتألهین شیرازی محسوب می شود. ملاصدرا در پرتو این انگاره، تبیین فلسفی پویا و نوینی از جوهرۀ عالم و آدم ارائه داده و براساس آن به اثبات نهادی ناآرام و بیقرار در بنیان همۀ کائنات و ازجمله انسان می پردازد. تأثیرات و برکات عمیق این اصل مترقّی، آنچنان فراگیر و پردامنه است که پس از چند قرن سابقه، هنوز هم جای کاوش و تأمل در زوایای مختلف آن وجود دارد. اما آنچه تاکنون درباب حرکت جوهری به عنوان دستاورد بیان شده، عموماً نتایج و پیامدهای وجودشناختی و فلسفی بوده و کمتر به آثار و برکات تحول آفرین و اثربخش این اصل در ساحت کلامی-اعتقادی پرداخته شده است. به همین جهت، نوشتار حاضر با رویکردی مسأله محور، ضمن طرح دقیق نظریه و تأکید بر ابتکاری بودن آن، به بیان مهمترین دستاوردهای کلامی و دین شناختی این انگاره می پردازد. تبیین فقر و نیاز دائمی مخلوقات به پروردگار، حدوث زمانی جهان آفرینش، تبیین عقلانی معاد جسمانی، توجیه فلسفی آموزۀ تجسم اعمال، حشر بی نهایت نفوس و ابطال عقیدۀ تناسخ، نوآوری در تبیین حقیقت و سبب مرگ، تبیین عمومیت حشر و بازگشت کلیه موجودات به سوی خداوند، از مهمترین برکات کلامی حرکت جوهری محسوب می گردد.